In de periode van de verzuiling binnen de samenleving waren er diverse groepen met een eigen afgebakende politiek-religieus-maatschappelijke visie. Ze droegen die uit via verscheidene kanalen: partijen, kerkgemeenschappen, onderwijsnetten, verenigingen, maar ook via mediazuilen.

*

In Vlaanderen had je enkel op de Openbare Omroep uitzendingen voor derden. In Nederland bestond er een uniek omroepbestel. Als je voldoende betalende leden bijeenkreeg mocht je met je omroep ‘de ether in’. Zo ontstonden de eerste omroepverenigingen in de jaren 20 van vorige eeuw met radio-uitzendingen. De allereerste uitzending gebeurde in 1923 en de eerste televisie-uitzending in 1951. Van stichtelijke boodschappen tot politieke berichtgeving tot heerlijk amusement. Denk bij dat laatste aan de tot in Vlaanderen immens populaire ‘De Bonte Dinsdagavondtrein’ met variété, sketches, liedjes met live-orkest en hoorspelen. Naar beroemdheden zoals het olijke duo Snip en Snap (je als man verkleden als oudere kwebbelende dame is van alle tijden) werd vurig uitgekeken.

Toen de televisie in opmars kwam werd ook daar de zendtijd verdeeld over de omroepen. Programma’s waren herkenbaar door hun stempel van de vereniging door wie ze werden gemaakt. Elke omroep produceerde de programma’s zelf met eigen mensen zonder uitbesteding aan private bedrijven zoals vandaag. De VARA (Vereniging van Arbeiders Radio Amateurs, opgericht in 1925) had een socialistische visie. De KRO (Katholieke Radio Omroep 1925), de NCRV (Nederlandse Christelijke Radio Vereniging 1924) en de EO (Evangelische Omroep 1967, opgericht nadat de NCRV enkele christelijke programma’s had geschrapt) boden geestelijk geïnspireerde programma’s aan die de secularisatie moesten temperen en de innerlijke ontplooiing aansturen. De AVRO (Algemene Vereniging Radio Omroep 1927) droeg een meer algemene en eerder liberale stempel. De VPRO (Vrijzinnig Protestante Radio Omroep 1926) was altijd al een buitenbeentje. Het protestante element verdween toen in de jaren 60 een progressief gekleurd groepje hippies/ programmamakers begon te experimenteren met nieuwe denkbeelden, vormen van humor en atypische formats. Toen de TROS (Televisie & Radio Omroep Stichting 1964) erbij kwam en openlijk mikte op het brede publiek met voor die tijd commercieel getinte series en shows sprak men er bij de klassieke omroepen schande van alsof de poorten van de hel waren opengegooid. De educatie en de zingeving zouden verdwijnen door wat men de ‘vertrossing’ noemde. Het nieuwsprogramma Tros Aktua werd zelfs als ‘rechts’ beschouwd in een tijd dat Nederland niet linkser kon zijn. Los van dit leek het Nederlandse bestel een eeuwig leven beschoren.

Er waren keurig afgebakende reclameblokjes die overigens nooit op zondag mochten verschijnen. Men startte als aspirant-omroep en kon dan doorgroeien naar een C, B of A-status naarmate het aantal betalende leden toenam. Lange tijd had je enkel Nederland 1 en 2. Ook op de radio een weerspiegeling met Hilversum 1 en 2 en later de populaire zender Hilversum 3 waar verschillende DJ’s van de verdwenen piratenzenders Radio Veronica en Radio Noordzee waren aangespoeld. Wanneer een omroep aan zijn eigen identiteit prutste regende het klachten van boze leden. Gaandeweg begonnen de presentatoren en de programmering inwisselbaarder te worden.

Elke omroep had een actualiteitenmagazine zoals Achter Het Nieuws of Brandpunt. Daar keken we toen in Vlaanderen serieus naar op. Sociale klachten naar de overheid toe kwamen aan bod bij De Ombudsman met de latere VARA-voorzitter Marcel van Dam. Deze laatste zou het vaste statuut dat de werknemers hadden loslaten ten voordele van talent dat van buitenaf de grote poort kwam binnen walsen. Op ‘den Hollander’ zagen we Britse kwaliteitsreeksen zoals The Onedin Line. Amerikaanse politieseries zoals Kojak en Colombo. Satire zoals het frisse Farce Majeur en het fel gesmaakte Kopspijkers. Spelprogramma’s zoals Een van de Acht. Heerlijk Hollandse comedy zoals ‘Ja zuster, nee zuster’ naar Annie M.G. Schmidt. Jeugdfeuilletons zoals Swiebertje en Pipo De Clown. De Hitparade in Avro’s Toppop met Ad Visser. De populairste Nederlandse liedjes in Op losse groeven.

De filmquiz Voor een Briefkaart op de Eerste Rang en al sedert 1971 de quiz Twee voor Twaalf. Naar de normen van toen keken we ademloos toe hoe spectaculair dure consumptiegoederen werden gewonnen tijdens speelse spelshows met Berend Boudewijn, Willem Ruis of Mies Bouwman.

Mies presenteerde legendarische shows om geld in te zamelen voor getroffenen. Dat was de tijd dat heel Nederland voor de buis zat. Kijkcijfers-fetisjisten krabden aan het plafond van wat maar mogelijk was. Mies had haar eigen talkshow Mies en scène en concurreerde kameraadschappelijk met Voor de vuist weg van die andere coryfee Willem Duys. Zowat alle muzikale grootheden, filmsterren en toppolitici passeerden bij hen. Duys, met zijn fraaie dictie, vormde dankzij het radioprogramma Muziekmozaïek de muzikale smaak van de natie. Voor de VPRO besprak Germaine Groenier als eerste openlijk seksproblemen op de radio. In de Rooie Haan van de VARA verschafte de politiek een levendig live-podium op de radio. De TROS vertoonde registraties van de André van Duin-revues. De EO bracht christelijke koren en het moraliserende The Little House on the Prairie maar ook een scherpe praatshow met de atypische en zeer directe Andries Knevel. De VPRO had Van Kooten en De Bie in huis, bracht Theo en Thea voor de jeugd tot leven en introduceerde de legendarische Amerikaanse comedyserie All in the Family. De VRO toonde ook spraakmakende documentaires van Cherry Duyns en Netty Rosenfeld. Bovendien blijft Zomergasten tot op vandaag een voorbeeld van 3 uur live-tv met 1 studiogast. Het meest bekeken blijft Boer zoekt Vrouw bij de KRO die ook Toen was Geluk Heel Gewoon en het amusante ‘t Schaep met de 5 Pooten in de portefeuille had. De VARA had naast Paul de Leeuw ook de snedige satire Hadimassa en Zo is het Toevallig Ook Nog Eens Een Keer, dat in de periode 1963-66 het land op zijn kop zette. Tegelijkertijd bleef Nederland deels confessioneel. Zo scoort de EO nog steeds sterk met haar Jongerendagen. De neutrale staatsomroep was de NOS (Nederlandse Omroep Stichting) die nieuwsbulletins, sportwedstrijden en evenementen zoals de Koninklijke Intocht of het Songfestival uitzond.

Latere omroepen waren de VOO (Veronica Omroep Organisatie tussen 1976 en 1995) voortkomend uit de onwaarschijnlijk geliefde piratenzender tot die overschakelde als commerciële zender en ging samenwerken met SBS). De nadruk lag bij hen op muziek en jeugd. Hun pittige PinUp Club werd zeer bekend. BNN (Bart’s Neverending Network, oorspronkelijk Bart’s News Netwerk als een parodie op de naam CNN) werd opgericht door het fenomeen Bart de Graaff die begon bij Veronica en zendt uit sinds 1997 voor de 15 tot 35-jarigen. Spuiten en Slikken was even slikken voor velen. MAX richt zich sinds 2005 onbeschroomd op vijftigplussers en scoort momenteel met Hendrik Groen (André van Duin, jawel). POWNED kwam voort uit de webstek GeenStijl en is operatief sedert 2010. Hun vranke interviews met politici zijn kenmerkend. Op 1 januari 2014 fusioneerden verscheidene omroepen na een door de overheid opgelegde reorganisatie. Zo ontstonden AVROTROS (met bijvoorbeeld Ivo Niehe’s TV-show waarin hij zichzelf als interviewer van de opmerkelijkste bekende en onbekende gasten blijft heruitvinden), BNNVARA (met De Wereld Draait Door) en KRO-NCRV (met haar befaamde detectives). De NOS werd NPO (Nederlandse Publieke Omroep).

Nieuw!

Het omroepbestel heeft dus al wat wijzigingen overleefd. De specifieke identiteit verflaude echter. In praatprogramma’s praat iedereen elkaar na. Er gaan veel monden open maar er klinkt meestal één welbepaalde mening uit op. Kijk naar Pauw en al die andere talloze babbelboxen en stel vast dat de weldenkende commentaren overheersen. Progressief, want een mens wil vooruit, nietwaar? Weinigen willen achteruit, maar gooien dat wat hen gevormd heeft niet graag zomaar weg. De politiek correcte zelfcensuur kent strak gesloten grenzen. Ja, in Vlaanderen is het nog erger en kijk, zelfs de BBC ontsnapt er niet aan. Tijd dus voor een zender die het ongehoorde publiek bedient met botsende waarheden die aan de realiteit ontspruiten. Tijd voor ongedwongen ontspanning. Tijd voor inzichten die uitzicht bieden. Het unieke omroepensysteem moet niet weg, het moet gevarieerder. We kijken al uit naar de nieuwe Nederlandse omroepzender Ongehoord Nederland!

Anneleen De Bruyne

***

Foto: Willem Ruis, even bekend in Vlaanderen als in Nederland